wtorek, 16 lipca, 2024


Wystawa powstała w ramach programu stypendialnego MKiDN Gaude Polonia


Czernihów to miasto na północy Ukrainy, które ma ponad tysiącletnią historię. W czasach Rusi Kijowskiej przeżywało swój rozkwit i było drugim pod względem znaczenia oraz wielkości ośrodkiem kulturalnym po Kijowie. Jednak później, wskutek licznych wojen, region czernihowski stał się zniszczoną krainą. W 1618 roku, na mocy rozejmu w Dywilinie, Czernihów wszedł w skład Rzeczypospolitej i znalazł się pod władzą korony polskiej, pod której panowaniem pozostawał do 1654 roku. Wtedy miasto i region zaczęły się aktywnie odbudowywać. Dzięki wsparciu króla polskiego odbudowywano świątynie, klasztory oraz wprowadzano katolicyzm. Czernihowska inteligencja oraz przyszli duchowni zdobywali wykształcenie w polskich i europejskich placówkach edukacyjnych.

Dzięki staraniom arcybiskupa czernihowskiego Łazarza Baranowicza na terenie klasztoru Świętej Trójcy w Czernihowie w 1679 roku otwarto pierwszą drukarnię. W niej drukowano głównie dzieła religijne w języku staro-cerkiewno-słowiańskim, łacińskim i polskim.

Wpływy polskie i zachodnie były w ówczesnym Czernihowie bardzo widoczne. Nie ominęły one również ikonopisarstwa, co znalazło odbicie w naśladowaniu polskiej kultury oraz czci dla Matki Boskiej Częstochowskiej.

Częstochowska ikona Matki Boskiej to największa religijna świętość Polski. Na Ukrainie, w Rosji i na Białorusi istnieje wiele jej kopii. W ikonopisarstwie kopią nazywa się odtworzenie czczonej ikony. Kopie Częstochowskiej Bogurodzicy, które zostały napisane na terenach współczesnej Ukrainy, Rosji i Białorusi, nazywane są „słowiankami”. Obrazy mogły różnić się od jasnogórskiego oryginału odmiennymi twarzami lub techniką wykonania. „Słowianki” pisano nie tylko na desce, ale także wykonywano miedzioryty lub drukowano na papierze. Były uznawane za kopie czczonego polskiego obrazu dzięki jednej lub kilku charakterystycznym cechom, z których najbardziej widoczne to: wydłużone twarze Bogurodzicy i Chrystusa oraz charakterystyczna blizna na policzku Madonny. Odznaczały się także podobieństwem typów ikonograficznych (określonych schematów przedstawień), które mogły się różnić od przedstawień popiersiowych czy półpostaciowych oraz tym, jaki przedmiot i w jaki sposób trzyma w rękach Dzieciątko Jezus. Ważnym szczegółem podobieństwa było również ubranie postaci. Maforion Bogurodzicy tradycyjnie ozdabiano złotym ornamentem roślinnym. Był on ułożony na piersi w taki sposób, że spod niego widoczna była tunika. Zazwyczaj Madonna mogła mieć korale na szyi, a głowę jej i Dzieciątka ozdabiano koronami.

Warunkowo takie kopie, w zależności od pochodzenia, można podzielić na trzy grupy różniące się stopniem podobieństwa do pierwowzoru: kopie ikony, które bezpośrednio odtwarzają Matkę Bożą Częstochowską (zachowane główne charakterystyczne cechy), kopie z kopii (charakterystyczne cechy obrazu są zmienione) oraz obrazy, których autorzy inspirowali się świętością (odtworzone główne cechy kompozycji oraz niektóre jej detale).

Takie święte obrazy znajdują się w wielu prawosławnych i katolickich soborach. Duża ich koncentracja obserwowana jest na zachodzie Ukrainy (w obwodach lwowskim, tarnopolskim i innych), który przez długi czas należały do Rzeczypospolitej. Jednak interesujący jest fakt, że od połowy XVII do XIX w. powstała duża liczba kopii ikon podobnych do Częstochowskiej Matki Boskiej na terenach regionu czernihowskiego. Współcześni badacze zaliczają do ikon, które mogły być bezpośrednio stworzone pod wpływem Częstochowskiej Bogurodzicy ikony Matki Boskiej Lubeckiej, Ilińskiej, Surażskiej oraz Mochnatyńskej. Na przełomie XVII i XVIII w. w środowisku monastycznym Czernihowa pojawiła się także spora grupa rycin prezentujących wizerunki cudownych ikon znajdujących się w miejscowych cerkwiach, są one często jedynym przekazem ikonograficznym nieistniejących dzieł sztuki bizantyjskiej. Świadczą one o wzroście kultu Marii w Kościele Wschodnim.

Чернігів — місто на півночі України, яке має понад тисячолітню історію. У часи Київської Русі місто переживало свій розквіт і було другим за значенням та розмірами культурним центром після Києва. Однак пізніше, внаслідок численних війн, чернігівський регіон став зруйнованою та спустошеною територією. У 1618 році, за умовами Деулінського перемир’я, Чернігів увійшов до складу Речі Посполитої і опинився під владою польської корони, під якою залишався до 1654 року. В цей період місто і регіон почали активно відновлюватися. Завдяки підтримці польського короля відбудовувалися храми, монастирі та запроваджувався католицизм. Чернігівська інтелігенція та майбутні духовні діячі здобували освіту в польських та європейських навчальних закладах.

Завдяки зусиллям архієпископа чернігівського Лазаря Барановича на території монастиря Святої Трійці в Чернігові у 1679 році була відкрита перша друкарня. У ній друкувалися, головним чином, релігійні твори староцерковнослов’янською, латинською та польською мовами.

Польські та західні впливи були дуже помітними на Чернігово-Сіверщині. Вони не оминули і іконопис, що знайшло відображення у наслідуванні польської культури та шануванні Матері Божої Ченстоховської.

Ченстоховська ікона Матері Божої є найбільшою релігійною святинею Польщі. В Україні, Росії та Білорусі існує багато її копій( відтворень). Копії Ченстоховської Богородиці, які були написані на територіях сучасної України, Росії та Білорусі, називаються «слов’янками». Ці образи могли відрізнятися від ясногірського оригіналу відмінними рисами, або технікою виконання. «Слов’янки» писали не тільки на дереві, але й виконували у вигляді мідьоритів (гравюр на міді), або друкували на папері. Вони визнавалися копіями шанованого польського образу завдяки одній або кільком характерним ознакам, з яких найбільш помітними були: витягнуті обличчя Богородиці та Христа, а також характерний шрам на щоці Мадонни. Відзначалися також подібністю іконографічних типів (визначених схем зображень), які могли відрізнятися поясними чи погрудними зображенями, а також тим, який предмет і яким чиномм тримає в руках Немовля-Ісус. Важливою деталлю подібності було також вбрання зображених. Мафорій Богородиці традиційно прикрашали золотим орнаментом. Він був вкладений на грудях таким чином, що з-під нього була видна туніка. Зазвичай Мадонна могла мати коралі на шиї, а її голову та голову Немовляти прикрашали корони.

Умовно такі копії, залежно від походження, можна поділити на три групи, що відрізняються ступенем подібності до оригіналу: копії ікони, які безпосередньо відтворюють Матір Божу Ченстоховську (збережені головні характерні риси), копії з копій (характерні риси образу змінені) та образи, автори яких надихалися шанованим образом (відтворені головні риси композиції та деякі її деталі).

Такі святині знаходяться у багатьох православних і католицьких соборах. Їх велика концентрація спостерігається на заході України (у Львівській, Тернопільській та інших областях), які протягом тривалого часу входили до складу Речі Посполитої. Однак цікавим є факт, що з середини XVII до XIX ст. була створена велика кількість копій ікон, подібних до Ченстоховської Богоматері на території Чернігово-Сіверщини. Сучасні дослідники вважають, що до ікон, які могли бути створені безпосередньо під впливом Ченстоховської Богородиці, належать ікони Матері Божої Любечської, Іллінської, Суражської та Мохнатинської. На зламі XVII і XVIII ст. у чернігівському монастирському середовищі з’явилася також значна кількість гравюр, що зображують чудотворні ікони, які знаходилися в місцевих церквах. Вони часто є єдиним свідченням вигляду неіснуючих творів візантійського мистецтва. Образи свідчать про зростання культу Богоматері у Східній Церкві.