Dzieje Konina

Dzisiejszy Konin, w swych administracyjnych granicach, położony jest na styku trzech regionów geograficznych. Część północna, usytuowana na wysokim brzegu pradoliny Warty zaliczana jest do Pojezierza Mogileńskiego. Stary Konin rozlokowany jest w widłach doliny Powy i pradoliny środkowej Warty w miejscu jej znacznego przewężenia. Partia południowa na lewym brzegu zalicza się do Kotliny Rychwalskiej.

Od najdawniejszych czasów miejsce to przyciągało osadników. Warunki środowiskowe wpływały na rozwój gospodarczy. Ważne także było istnienie tutaj dogodnej przeprawy przez Wartę na lądowych szlakach komunikacyjnych czy dogodny punkt na szlakach wodnych wiodących Wartą i Goplenicą. Początki kształtowania się osadnictwa grup ludzkich w okolicy Konina sięgają schyłkowej fazy starszej epoki kamienia, określanej jako paleolit późny. Jest to jedno z najstarszych skupisk osadniczych w Polsce datowane na X tysiąclecie przed naszą erą. Z epoki tej i następnej zwanej mezolitem (8300 – 4500 p.n.e.) znamy ślady kilku obozowisk koczujących tu myśliwych.

Niewielkie grupy ludzi zamieszkiwały okolice Konina również w neolicie (4500 – 1900 p.n.e.) i wczesnej epoce brązu (1900 -1200 p.n.e.).

W późnej epoce brązu (800 – 650 p.n.e.) widzimy już wyraźną koncentrację osadnictwa na naszym terenie – kilkadziesiąt osad i kilka cmentarzysk ciałopalnych tak zwanej kultury łużyckiej. Jedna z tych osad, zbadana wykopaliskowo, składała się z ośmiu domów rozmieszczonych w trzech rzędach ze wschodu na zachód wzdłuż wydmowego wzniesienia nad Pową.

Na przełomie er (400 p.n.e. – 375 n.e.) zagęszczenie osadnictwa jest także dość znaczne. Znanych jest kilkadziesiąt osad i co najmniej 5 cmentarzysk ciałopalnych. Istnieje przypuszczenie, że w okresie tym zwanym okresem wpływów rzymskich, na terenie Konina znajdował się punkt etapowy na szlaku bursztynowym, utożsamiany ze znaną ze starożytnej mapy Ptolomeusza, aleksandryjskiego geografa z II w. n.e., – Setidavą (Getidavą).

We wczesnym średniowieczu, począwszy od VI wieku naszej ery na ziemiach polskich zaczyna się formować nowa, niewątpliwie już słowiańska wspólnota kulturowa. W okolicy Konina udało się dotychczas zidentyfikować zaledwie kilka punktów osadniczych datowanych na okres VI – VIII wieku.
W ciągu IX i X wieku formują się podstawy terytorialne państwa polskiego. Z procesem tym wiąże się ściśle problem budownictwa obronnego, a konkretnie grodów. Były one siedzibami przedstawicieli władzy, ośrodkami gospodarczymi i zalążkami przyszłych miast, wokół których powstawały podgrodzia skupiające m.in. rzemieślników. Dużą rolę w tym czasie odgrywała dolina środkowej Warty jako miejsce przepraw na szlakach handlowych. Niewątpliwie stanowiło to znaczący bodziec dla rozwoju osadnictwa w okolicach Konina. Krzyżowało się, bowiem tutaj kilka wczesnośredniowiecznych szlaków komunikacyjnych zarówno wodnych jak i lądowych.

Gród koniński zbudowano w X wieku, w widłach Warty i Powy, gdy obsadzano strategiczne szlaki wiodące ku centrum państwa gnieźnieńskiego. Obecnie jest on prawie w 90% zniszczony przez Wartę. Dzięki badaniom archeologicznym udało się ustalić, że posiadał dwa pierścienie wałów drewniano – ziemnych o konstrukcji przekładkowej oraz fosę. Z układu zachowanych odcinków orientacyjnie określono dawną średnicę grodziska na 100 – 120 m. Uzyskany materiał pozwala datować czasy funkcjonowania grodu na wieki X – XII. Gród koniński został zniszczony przez wylewy Warty i Powy oraz gwałtowne zmiany ich koryt spowodowane zmianami klimatycznymi. Podobny los spotkał wiele innych grodów polskich. Stało się to przypuszczalnie w końcu wieku XII lub w połowie wieku XIII.

O ważności szlaku wiodącego przez Konin świadczy najstarszy w Polsce zachowany kamienny słup drogowy, fundowany, jak głosi łacińska inskrypcja, w 1151 roku przez komesa Piotra i ustawiony w połowie drogi między Kaliszem a Kruszwicą. Obecnie znajduje się on przy kościele farnym św. Bartłomieja.

Po zniszczeniu grodu osadnictwo przeniosło się na wysoczyznę, do dzisiejszej wsi Stare Miasto, gdzie znajdowała już w XII wieku, osada targowa powszechnie uważana za zalążek miasta Konina. W pierwszej połowie XIII wieku zbudowano tu romański kościół pod wezwaniem Św. Św. Piotra i Pawła oraz zaczęto chować tu zmarłych.

Konin, został prawdopodobnie lokowany w nowym miejscu na terenie dzisiejszego Starego Konina dopiero w drugiej połowie wieku XIII. W 1283 roku książę Przemysław II postanowił, by miasta „okręgu kaliskiego” korzystały z tego samego prawa miejskiego, jakiego używa się w samym Kaliszu – „Najpierw chcemy więc, by miasto nasze Konin wszystkie prawa czerpało od nich…” (tj. mieszczan kaliskich). Należy przyjąć, że od tego momentu Konin stał się miastem w pełnym tego słowa znaczeniu, rządzącym się prawem miejskim.
Miasto rozwijało się powoli aż do roku 1331 kiedy zostało spalone przez Krzyżaków. Z zachowanych zeznań świadków wynika, że obok miasta spaleniu uległo również „castrum”. Świadczy to, że istniała w Koninie jakaś budowla obronna.

Prawdopodobnie w początkach panowania Kazimierza Wielkiego rozpoczęto budowę murowanego zamku na zachód od ówczesnego miasta (dziś zachodnia część placu Zamkowego) i umocnień miejskich w postaci murów i dwóch bram – Kaliskiej i Toruńskiej. Zostały one rozebrane w XIX wieku. Zachowało się natomiast średniowieczne rozplanowanie miasta.

Do miasta Konina należały wsie Czarków i Borzętowo, późniejsze Przedmieście Kaliskie. Konin był miastem królewskim, stanowił centrum dóbr królewskich i powiatu konińskiego. Często gościli tu królowie a zarządzany był z ich ramienia przez starostów. Istniały tu trzy kościoły, z których do naszych czasów dotrwał, zbudowany w stylu gotyckim, kościół farny p.w. św. Bartłomieja. Drewniany kościół p.w. św. Krzyża (na obecnym Placu Zamkowym) spłonął w 1707 roku. Kościół p.w. św. Ducha (obok dzisiejszego ewangelickiego) został rozebrany na początku XIX wieku. Zabudowa miejska była drewniana i często ulegała pożarom jak np. w 1473 roku. Miasto miało szkołę parafialną i szpital. Władze miejskie urzędowały w ratuszu na Rynku (obecny plac Wolności). Liczba ludności dochodziła do 1.000 osób. Mieszczanie utrzymywali się z rzemiosł i handlu, także z rolnictwa.

Dopiero w końcu XVI wieku pojawiła się przy ówczesnym Rynku pierwsza murowana kamienica wzniesiona przez Jana Zemeliusa (Zemełkę) wybitnego lekarza i wielokrotnego burmistrza Kalisza. Wśród licznych jego fundacji najbardziej znana to fundacja dwóch katedr na Wydziale Medycznym Uniwersytetu Krakowskiego. W XVII wieku miasto liczyło kilkuset mieszkańców w tym kilkunastoosobową kolonię Szkotów.
W 1631 roku ufundowano kościół i klasztor Reformatów na Przedmieściu Garncarskim. Początkowo drewniane, w 1727 kościół a 1733 klasztor doczekały się murowanych budynków.
Katastrofą dla miasta był „potop szwedzki” w 1656 roku. W wyniku walk spłonął zamek, kościół św. Krzyża i ponad setka budynków. Zanim odbudowa została zakończona, w 1707 roku wojska szwedzkie Karola XII ponownie doszczętnie spaliły Konin.

W końcu XVIII wieku miasto liczyło około 800 mieszkańców, wśród których ok. 23% stanowili Żydzi zamieszkujący głównie teren obecnego placu Zamkowego. Od południa do miasta wiodły 2 mosty, zaś od północy ze wsi Czarków aż 9 mostów i groble pomiędzy nimi.

W czasie zaboru pruskiego miasto zaczęło powoli się rozwijać. Uporządkowano zabudowę, wybudowano nowy, istniejący obecnie ratusz (1803 r.). Osiedliła się też w Koninie spora grupa rzemieślników pochodzenia niemieckiego.

Po wojnach napoleońskich, od roku 1815, Konin znalazł się w zaborze rosyjskim. W XIX wieku miasto nadal się rozwijało. Powstało wiele murowanych budynków, między innymi w 1828 roku zbudowano nową siedzibę naczelnika powiatu (obecnie Urząd Miejski na placu Wolności). Przybywało ludności, o ile w 1810 roku Konin liczył 1.840 mieszkańców to w 1870 już 6.159. Ewangelicy, w dużej części pochodzenia niemieckiego, stanowili około 8% mieszkańców. W latach 1853-1854, przy ulicy Kolskiej, w pobliżu miejsca gdzie stał drewniany kościół św. Ducha, wybudowali nowy, neogotycki kościół. Został on wzbogacony w 1872 roku o wieżę. W 1909 r. Konin zamieszkiwało 8.071 osób, 50% tej liczby stanowili Żydzi, którzy odgrywali znaczącą rolę w mieście. Około roku 1825 wybudowano murowaną synagogę (przebudowaną w stylu orientalnym w latach 1880 -tych) a około 1845 szkołę bożniczą. Oba budynki usytuowane są przy dzisiejszej ulicy Mickiewicza. Jeden z nich pełni obecnie funkcje biblioteki.

W czasie Powstania Styczniowego w okolicy miało miejsce kilka potyczek. Miasto zostało poddane represjom. Dnia 19.VII.1864 roku odbyła się tutaj publiczna egzekucja o. Maksymiliana Tarejwo, kapelana oddziałów powstańczych.

Na przełomie XIX i XX wieku miasto rozrastało się na północ – Przedmieście Słupeckie (obecna ul. Wojska Polskiego) gdzie powstało kilka zakładów przemysłowych (np. zakłady Reymonda), jak i na południe – Przedmieście Kaliskie.

W odrodzonej Polsce w 1922 roku, uruchomiono linię kolejową Poznań – Warszawa. Nowa stacja położona na terenie wsi Czarków spowodowała, że zaczęła tam powstawać nowa dzielnica miasta. Prowadzono szeroko zakrojone prace melioracyjne, między innymi zasypano starorzecza na południe od kościoła św. Bartłomieja.
W czasie II wojny światowej Konin nie uległ dużym zniszczeniom. Hitlerowcy wymordowali natomiast prawie całą, liczącą ok. 8.000 społeczność żydowską z terenu powiatu konińskiego.

Po wojnie z związku z uprzemysłowieniem regionu i związanym z tym napływem ludności miasto rozrastało się w szybkim tempie. Powstało wiele nowych dzielnic mieszkaniowych zarówno na północ jak i na południe od Starówki. Konin liczy obecnie ok. 83.000 mieszkańców.

Opracował Krzysztof Gorczyca